Yerinden edilmiş Suriyelilerin geri dönüşü son zamanlarda Suriye ile ilgili birçok tartışmanın ana konusu olduğundan, bu geniş kavramla ilgili kilit noktaların ne denli önemli olduğu ve Suriye krizinin çözüm haritasının neresinde yer aldığı kritik bir önem taşıyor.  

Öncelikle, güvenli, gönüllü ve onurlu bir geri dönüş, güvenli bir yaşam alanı bulmak için kendi ülkelerinden kaçmak zorunda kalan yerinden edilmiş Suriyelilerin en temel hakkıdır. Geri dönüş konusu, yerinden edilmenin asıl nedenleri, evlerinin olduğu bölgelerdeki gerçek durum ve şu anda geri dönmelerinin ne kadar güvenli olduğuyla son derece bağlantılıdır. 

Tartışma konusu olmayacak bir şey var ki o da ırk, din, siyasi görüş veya başka bir sebep yüzünden zulüm, taciz, ayrımcılık, yıldırma ve aşağılanma korkusu olmadan, biz, yerinden edilenlerin Suriye'deki eski ikamet yerlerimize dönme hakkıdır.   

Güvenli ortam, geri dönenlerin güvende olmasıdır. Gönüllü ve onurlu bir geri dönüşle ilgili tüm görüşmelerin asgari ve temel bir parçasıdır. Gelecekteki olası ve sürdürülebilir herhangi bir geri dönüşün ön koşuludur. 

Güvenli Ortam Neden Bu Kadar Önemli?

Suriyelileri ülkelerine geri göndermenin ve hayatlarını, haklarını ve onurlarını korumanın tek yolunun böyle bir ortam yaratılması olduğunu açıkça görebiliyoruz. Bu da Suriye'de devam eden yerinden edilme dalgalarının azaltılması, hatta durdurulması ve Suriye'de toplumsal barışın yeniden sağlanması anlamına geliyor. Suriye'de güvenli bir ortam yaratmak, ev sahibi ülkelerin iç siyasetinde bir kart olarak kullanılan mülteciler konusuna olumsuz yaklaşımların toplumda sebep olduğu gerilimi ve anlaşmazlığı azaltmanın da bir yoludur. Suriye'de, komşu ülkelerde ve diğer bölgelerde istikrarı yeniden sağlamanın tek yolu, güvenli bir ortam yaratmak için bir yol haritası çizmektir.  

Bunu iyice idrak ettiğimizde, yakın gelecekteki tüm gerçek ve sürdürülebilir siyasi çözümlerin temel parçasının güvenli ortam olduğu aşikar olacaktır. 

Suriye'de güvenli bir ortam oluşturulmasını kilit aktörler için bir öncelik haline getirmek, hepimizin bildiği gibi şu an tamamen durmuş olan siyasi süreci yeniden şekillendirecek, onu yeniden harekete geçirerek komşu ülkeler de dahil olmak üzere konuya müdahil tarafların çoğunun çıkarlarına olan Suriye krizinin çözümüne yönelik bir yol oluşturacak, halkın haklarını güvence altına alacak ve Suriye'nin geri kalanını kurtaracaktır. 

Yerinden edilen Suriyelilerin hakları konusunda bulundukları konum ve güvenli ortamın geri dönüş için önemi:

Yerinden edilmiş kişilerin haklarından bahsederken, Suriye nüfusunun yarısından fazlasının evlerine dönme haklarını kast ettiğimizi unutmamak gerekir. Bizim raporumuz da dahil olmak üzere çoğu uluslararası raporun belirttiği gibi, Suriye içinde ve dünyanın her yerinde hala devam eden kötü koşullar yüzünden ülkelerini terk etmek zorunda kalan 13 milyondan fazla insan bulunmaktadır. Hepimizin bildiği gibi en fazla sayıda yerinden edilmiş Suriyeliyi kabul eden ülke Türkiye'dir.  

Suriye'nin farklı bölgelerinden çeşitli vatandaşlar tarafından üç yıl önce kurulmuş, taban hareketli bir sivil halk hareketi olan Suriye Vatandaşlık Onuru ve Hakları Derneği (SACD) bu sebeple nerede olurlarsa olsunlar, Suriyeli mültecilerin ve ülke içinde yerinden edilmiş kişilerin (ÜİYOK'ler) haklarına destek olmak, onları korumak ve güvence altına almak ve tüm önemli karar alma forumlarında yerinden edilmiş Suriyelilerin sesini duyurmak için çalışmaktadır. 

Dernek, mültecilerin ve ÜİYOK'lerin görüşlerini, endişelerini ve taleplerini yansıtmaya, savunuculuk, gerekli desteğin harekete geçirilmesi ve kilit politika ve karar vericileri ikna etme yoluyla seslerinin duyulmasını sağlamaya çalışmaktadır. 

Ana hedefimiz, tüm Suriyeli mültecilerin ve ÜİYOK'lerin gönüllü, güvenli ve onurlu dönüş hakkını korumak ve mülteciler ile ÜİYOK'lerin her türlü zoraki veya vakitsiz geri dönüşünü durdurmaktır.  

SACD'ın odak noktalarından biri, yerinden edilmiş Suriyelileri etkileyen politikalarda değişiklik yapılmasını ve tüm siyasi çözümlerde geri dönüş koşullarının yerine getirilmesini sağlamak olacaktır.  

Üç yılı aşkın bir süredir birçok ülkede ve Suriye içerisinde çalışıp, yüzlerce etkinlik ve tartışmanın yanı sıra çok sayıda kısa ve tematik raporlarla Suriyelilerin seslerini duyurup gerçekleri ortaya çıkardıktan sonra, yerinden edilenlerin yaklaşık yüzde 73'ünün güvenli ortam koşullarının sağlanması durumunda geri dönmek istediğini söyleyebiliriz. Bu da yerinden edilmiş en az dokuz milyon Suriyelinin eve dönmek istediği, ancak bu gerçekleşmeden önce temel koşullarda önemli değişiklikler görmek istedikleri anlamına geliyor.  

Bu koşullar -hepsinden en önemlisi de güvenli ortam-  BİZ SURİYEYİZ (We Are Syria) adlı raporda, sizinle paylaşılan Her Şeyden Önce Güvenli Ortam: Neden Siyasi Çözüm Olmadıkça Suriye’deki Seçimler Gayrimeşru Sayılacaktır? raporda ve görebileceğiniz gibi diğer raporlarda etraflıca tartışılmakta ve yorumlanmaktadır. Bu raporlar, geri dönenlerin karşı karşıya olduğu koşulları daha önce hiç ele alınmamış yönüyle göstermekte ve seçimlerin meşruiyeti için gereken asgari eşikler gibi bazı kilit meselelere ışık tutmaktadır. 

Yerinden edilenler geri dönmek için hangi değişiklikleri görmek istiyor?

Yerinden edilenlerin geri dönmeye hazır hissetmek için görmek istedikleri ve açıkça belirtikleri değişikliklerle ilgili daha fazla detaya indiğimizde, koşulları şu şekilde sınıflandırabiliriz:  

• Güvenlik Koşullar: güvenlik aygıtı reformu ve tutukluların koşulsuz serbest bırakılması 
• Siyasi ve Anayasal Reform 
• Sosyal Koşullar: Sosyal bağlantılar geri dönüş için önemli bir koşul 
• Ekonomik koşullar 

Yerinden edilmiş Suriyelilerin büyük çoğunluğunun geri dönüşü için gerekli en önemli koşulları güvenlik sorunlarıyla ilgilidir. Yerinden edilmiş insanlar, rejim veya müttefikleri tarafından verilen güvenlik garantilerine güvenmiyorlar ve güvenlik birimleri rejim kontrolü altındaki bölgelerde hayatın her alanına nüfuz etmişken, rejimin yerini sağlama alması ve normalleştirilmesine güvenip evlerine dönme riskini almak istemiyorlar. Ayrıca, siyasi görüşleri veya muhalefet mensubu oldukları şüpheleri nedeniyle akrabalarının ve komşularının tutuklanmaya devam edilmesi, yerinden edilenlerin çoğuna güvenlikle ilgili konularda rejime güvenilemeyeceğini sert bir şekilde hatırlatıyor. Bu konuyla ilgili detaylar: 

Güvenlik sektörü reformu: Çalışmaya katılanların büyük çoğunluğunun (%73) en büyük önceliği, güvenlik sektöründe reform yapılması ve sivil yaşam üzerindeki yetkilerinin kısıtlanmasıdır. Daha da büyük bir kesim (%82), mevcut güvenlik hizmetlerinin tamamen ortadan kaldırılmasını ve güvenlik birimlerinin “görevlerini vatandaşların güvenliğini sağlayan ve insanları yasalara uygun olarak koruyan bir iç güvenlik işlevine odaklanmasını güvence edecek” bir reform yapılmasını talep etti. 

Tutuklular Tutukluların akıbeti de yerinden edilenler için önemli bir konu (%64) Katılımcıların çoğu (%82),"muhalefetten veya rejim karşıtı faaliyetlerde bulunma veya duygulara sahip olmayla suçlanan tüm tutukluların tamamen ve koşulsuz serbest bırakılması, zorla kaybedilenlerin akıbetinin ortaya çıkarılması, serbest bırakılması veya cezaevinde ölenlerin cesetlerinin ailelerine teslim edilmesini” talep etti.  

Zorunlu askerlik: Araştırmaya göre geri dönmek isteyen yerinden edilenlerin çoğu (%84), zorunlu askere alınmanın iptal edilmesini veya en az 5 yıl süreyle askıya alınmasını istiyor. 

Suriye rejiminin görevi bırakması: Çalışmaya göre yerinden edilenlerin büyük bir kısmı (%81) benzer şekilde “rejimin tüm önemli figürleriyle birlikte görevi bırakmasını” geri dönüş için gerekli bir koşul olarak tanımlarken, çok az kısmı (%12) için “Suriye rejimi başkanının görevi bırakması” yeterliydi. 

Genel güvenlik durumu: Çoğunluk (%74) toplumun genel güvenlik durumunun, geri dönüşün en temel koşulu olduğunu belirtmiştir. Görüşülen kişilerin çoğu, bunun, uzun süren çatışmalardan sonra toplum içinde ve aile üyeleri arasında güveni yeniden tesis etmeyi kapsadığını düşünüyor.  

Güvenlikle ilgili faktörlerin dışında bahsedilmesi gereken üç önemli alan daha bulunmaktadır:  

Çok çeşitli konuları kapsayan kamu hizmetleri: Ankete katılanların yarısından fazlası (%55) için en büyük öncelik, yerel yönetim sistemini kökten değiştirerek, yönetimin yerelleştirilmesi ve hizmetlerin iyileştirilmesini sağlamaktır. Bu görüşler yerel yönetimin kapasitelerinden duyulan memnuniyetsizliğe dayanırken, giderek de artıyor çünkü yerinden edilenlerin büyük bir kısmı artık yerel yönetimlerin Suriye'den daha organize ve etkili olduğu ülkelerde bulunuyor. 

Eğitim, hem mülteciler hem de yerinden edilmiş kişilerin çocuklarının geleceği için ciddi bir endişe kaynağı. Bu da yerinden edilmiş Suriyelilerin, ülkenin toparlanmasının anahtarı olarak genç ve iyi eğitimli nesle verdikleri önemi ve onlara duyulan beklentiyi gösteriyor. Çatışmanın başlamasından sonra, okullar düzenli olarak hedef alınarak yıkıldı, öğretim görevlileri hapsedildi veya yerlerinden edildi ve müfredat, rejimin ideolojik ilkelerini sağlamlaştırmak için daha da siyasileştirildi. Ankete katılanların çoğunluğu (%75) bu içeriklerin kaldırılmasını ve eğitim kalitesinin iyileştirilmesini geri dönüş koşulu olarak nitelendirdi. 

Sosyal ve aile bağlantıları geri dönüş için önemli bir koşul 

Yerinden edilenlerin, geri dönüş için güvenli ortama ait gerekli temel koşulların ve bu güvenli ve tarafsız ortamı garanti eden kapsamlı siyasi çözümün öneminin tamamen farkında oldukları aşikardır.  

SACD, Suriyeli ve uluslararası uzmanlarla uzun ve detaylı görüşmelerde bulundu, veri topladı, Suriyelilerin fikirlerini bir araya getirdi, Suriye gerçeği hakkında istatistikler ve veriler sağladı ve Suriye'de yaşananlara benzer kitlesel yerinden edilmeler ve yıkıcı savaşlar yaşayan diğer ülkelerin örneklerini inceledi. Şimdi de yukarıda sıralanan tüm çalışmalar neticesinde, Suriye'de güvenli ortamı gerçeklik bağlamında tanımlamaya ve tüm kilit aktörlere adım adım bunun nasıl yapılacağına dair bir yol haritası sağlamaya yardımcı olacak, yasal ve ayrıntılı bir pozisyon belgesi yayınlayacak.  

Güvenle Ortam Nasıl Sağlanır?  

Her şeyden önce, etkili ülkeler, uluslararası ve bölgesel aktörler, bunun siyasi çözümün temel taşı olduğu konusunda anlaşmalıdır. Güvenli ortamın detaylı ve hassas adımlar atılarak yaratılması, seçimler, anayasa ve yeniden yapılanma gibi siyasi söylemdeki diğer tüm unsurlarının temelini oluşturacaktır. Suriye nüfusunun yarısının haklarını koruyan ortam olmadan diğer hiçbir unsurun etkili ve hatta inandırıcı olmayacağının bilinmesi gerekir.  

Sonuç olarak, bunu başarmak için tüm ilgili isimler gerekli sorumlulukları alarak şeffaf bir sürece dahil edilmelidir.   

Geri dönüş öncesinde, sırasında ve sonrasında gerekli önlemler ve değişiklikler uygulanacağı için bu süreç, adımlar halinde ilerlemelidir. Örneğin özgürlük hakları, Suriye'deki silahlı güçler, güvenlik hizmetleri, mülkiyet hakları, yargı, hukuk sistemi, uluslararası izleme ve denetim, hesap verebilirlik, geri dönüş planı vb. ayrıntılı ve yasal olarak organize edilmiş noktaları içermelidir. 

Siyasi çözüm dahilinde tanımlandığında, kuşkusuz güvenli ortam aşağıdakiler gibi birçok ayrıntıyı içerecektir:  

• Suriye topraklarında bulunan tüm yabancı güçlerin geri çekilmesi; 
• Görevi kendi halkına baskı yapmak değil, ülkeyi dış düşmanlara karşı savunmak olan tarafsız, mezhepçi olmayan, milli bir Suriye Ordusu;
• Askerlik hizmetini isteğe bağlı kılarak, geri dönenler için en az beş yıl süreyle askerlik görevinden muafiyet;      
• Herkese karşı tarafsız, mezhepçi olmayan, tek bir birime entegre edilmiş güvenlik hizmetleri;
• Tüm Suriye topraklarında tarafsız, bağımsız ve şeffaf bir şekilde işlevlerini yerine getiren tek ve birleştirilmiş yargı sistemi;
• Suriye anayasasında insan haklarına ve kamu özgürlüklerine zarar veren yasaların kaldırılması;
• Mültecilerin ve ÜİYOK'lerin Suriye'ye dönüşünü engelleyen yasaların yürürlükten kaldırılması;
• 2011 yılından bu yana hakları yitirilen veya el konulan mülklerin yanı sıra, bu tarihten önce doğrudan veya dolaylı siyasi nedenlerle el konulan mülklerin iadesi;
• Yerinden edilmiş Suriyelilerin malları ile ilgili herhangi bir baskı altında yaptırılan tüm yükümlülük veya taahhütlerin kaldırılması;
• Siyasi görüşleri, kökenleri, ırkları veya dini inançları nedeniyle taciz, yıldırma, zulüm, ayrımcılık veya gözaltına alınma riski olmadan, yerlerinden edilmeden önceki evlerine geri dönme hakkı;
• Kendi ülkelerine gönüllü olarak dönen mülteciler, onları kaçmaya iten sebeplerden dolayı ülkeyi terk ettikleri için hiçbir suretle cezalandırılmamalı;
• Terörle Mücadele Mahkemesi, Sıkıyönetim Mahkemesi dahil tüm olağanüstü hal mahkemelerinin kaldırılması ve bu mahkemelerde yargılananların affı;
• Siyasi faaliyetleri veya bu faaliyetlerden kaynaklanan suçlar nedeniyle gözaltına alınanların derhal serbest bırakılması;
• Özellikle ülke sınırlarını yasa dışı bir şekilde geçme veya bir görevi terk etme gibi yerinden edilme veya sığınma yüzünden verilen tüm mahkumiyetlerin affı.

Son Olarak Öneriler:

Türkiye dahil konuya tüm müdahillere: 

• Mültecilerin siyasete alet edilmesiyle iç meseleler çözüme kavuşturulamayacak, bu sadece onları insandışılaştıran söylem ve davranışlara yol açacaktır. Bunun yerine, Suriye'deki durum üzerine etraflıca düşünüp, ana sorunu çözmeye ve güvenli ortam oluşturmaya odaklanıp siyasi süreç ilerletilmeli ve yerinden edilen Suriyeliler tarafından tanımlandığı şekliyle gerçekte güvenli, gönüllü ve onurlu bir geri dönüş için koşullar sağlanmalıdır. Bunlar ilk atılması gereken, olması muhakkak adımlardır.   
• Erken geri dönüş, hiçbir çözümle sonuçlanmayacak, Suriyelilerin hayatlarını tehlikeye atacak ve bölgenin devam eden istikrarsızlığına katkıda bulunacaktır. 

• Güvenli ortam sağlanana kadar yer değiştirme hareketleri ve istikrarsızlık devam edecektir.  
• Yerinden edilmiş Suriyelilerin sürece meşru katılımını doğrudan ve etkili bir şekilde dahil etmek için Cenevre siyasi süreci içinde resmi mekanizmaların oluşturulmasına destek verilmelidir. Ayrıca, yerinden edilmiş Suriyelilerin hakları, ülkenin geleceğine ve vatandaşların kaderine yön veren görüşmelerin ayrılmaz bir parçası haline gelmelidir. Bu süreçte yerinden edilmiş Suriyelilerin güvenli, gönüllü ve onurlu bir geri dönüş için gerekli koşulların ve güvenli ortamın tanımına doğrudan katılımı sağlanmalıdır. 
• Mültecilere hizmet, yardım ve yasal hak verilmesi sağlanmalı, erken ve güvenli olmayan geri dönüşleri önlemek için bu topluluma verilen desteğin sürekliliğini sağlamak için çalışılmalıdır. 

BM: 

Suriye Özel Temsilcisine: Mülteciler ve ÜİYOK'ler tarafından talep edilen hakların ve asgari geri dönüş koşullarının güvence altına alınması, tüm siyasi çözümlerin ve yeni, güvenilir anayasa veya seçim gibi münferit unsurlarının temel bir parçasıdır.  

BMMYK'ye: 

• Asgari geri dönüş standartlarını belirlerken, yerinden edilmiş Suriyeliler tarafından belirlenen asgari geri dönüş koşulları dikkate alınmalıdır.  
• Mevcut kriterleri değerlendirmek ve bunları onların görüşlerine göre düzenlemek için yerinden edilmiş Suriyelilerle bağlantı kurulmalıdır. 

• Mevcut koşullar ve geri dönüşle ilgili asgari koşulları karşılamak için yapılması gereken çalışmalar hakkında şeffaf olunmalı ve zamanında bilgi verilmelidir. 

Son olarak bizler, Suriyelilerin istediği ve beklediği çözümü şekillendirmek için bir hareket inşa etmek, yerinden edilenleri bir araya getirmek, haklarımızı savunmak ve bunları pratikte değerlendirmek için mücadele etmeye devam edeceğiz.  

Teşekkürler